Trong số các ngôn ngữ có bản dịch Nhật ký trong tù, tiếng Ba Lan là ngôn ngữ có bản dịch khá sớm, chỉ sau tiếng Việt (1960), tiếng Nga (1960) và tiếng Pháp (1960). Thế nhưng bạn đọc Việt Nam yêu thích Nhật Ký Trong Tù vẫn chưa được biết về bản dịch này và các dịch giả - cặp vợ chồng nhà văn Ba Lan, về sau định cư tại CHLB Đức.
 |
| Bìa sách Nhật Ký Trong Tù tiếng Ba Lan (Ảnh: VBLL) |
Dziennik Więzienny - Nhật ký trong tù bằng tiếng Ba Lan
Dziennik Więzienny do hai dịch giả, nhà thơ Ba Lan Maria Kurecka (1920 - 1989) và Witold Wirpsza (1918 -1985) thực hiện, được Nhà xuất bản Quốc gia Ba Lan Państwowy Instytut Wydawniczy (PIW) ở Warsaw xuất bản năm 1962. Bản dịch gồm 99 bài thơ (kể cả bài “Đề từ”, hay “Mở đầu nhật ký”) được in thành sách khổ 18x11cm với 79 trang, trong đó có 71 trang nội dung, 1 trang giới thiệu ở đầu sách (trang 5), 3 trang chú thích (trang 71-73) và 4 trang mục lục ở cuối sách (trang 75-78).
Khác với một số bản dịch bằng các ngôn ngữ khác, chẳng hạn như tiếng Phần Lan, tiếng Thụy Điển, tiếng Na Uy và tiếng Đan Mạch, trong Dziennik Więzienny, các dịch giả không nói rõ bản dịch của mình được thực hiện dựa trên bản nguồn nào. Căn cứ vào năm xuất bản (1962), người đọc có thể phỏng đoán Dziennik Więzienny được dịch từ một trong các nguồn sau: bản gốc tiếng Hán, bản dịch tiếng Việt (1960), hay bản dịch tiếng Nga (1960) hoặc bản dịch tiếng Pháp “Journal de Prison” (1960).
Qua việc tìm hiểu danh mục các ấn phẩm xuất bản của hai dịch giả, kết hợp với việc đối chiếu số lượng các bài thơ được dịch trong bản dịch này với các bài được dịch trong ba bản dịch nói trên, chúng tôi nhận thấy Dziennik Więzienny đã được dịch từ tiếng Pháp qua bản dịch “Journal de Prison” của Đặng Thế Bính.
Điều này càng được khẳng định khi đối chiếu số lượng bài thơ được dịch trong Dziennik Więzienny với các bài trong Journal de Prison cũng như với bản dịch khác cũng được dịch từ bản tiếng Pháp này là bản dịch tiếng Đan Mạch (1970). Cả ba bản dịch này đều có tất cả 99 bài và đều không có bài “Bị bắt ở phố Túc Vinh” như trong bản dịch tiếng Việt và bản dịch tiếng Nga xuất bản trước đó, hay bản dịch tiếng Anh được xuất bản cùng năm.
Trong lời giới thiệu rất ngắn gọn, súc tích ở trang 5, dịch giả Maria Kurecka đã dành cho tác giả “Nhật Ký Trong Tù” những lời đánh giá rất trân trọng và đầy ngưỡng mộ: “Hồ Chí Minh không chỉ là một chính khách, một nhà hoạt động chính trị xã hội mà còn là một trong những nhà văn tiêu biểu của Việt Nam. Kế thừa truyền thống văn hóa dân tộc hàng thế kỷ, ông viết cả thơ và văn xuôi. Những bài thơ súc tích của ông ở dạng ngắn gọn, chúng thường là những kiệt tác nhỏ, mặc dù thực tế phần nhiều trong số đó được ra đời trong những điều kiện dường như kém thuận lợi nhất cho công việc sáng tạo của nghệ sĩ. Nhật Ký Trong Tù là một minh chứng hùng hồn cho những thành công đó. Hồ Chí Minh, bị cảnh sát của Tưởng Giới Thạch bắt vào năm 1942, đã trải qua nhiều tháng trong nhiều nhà tù khác nhau của Trung Quốc. Trong nhà tù, như chính ông đã viết, “ông dành thời gian để làm thơ và dành thời gian tự do để ca hát. Với những bài thơ ngắn, thường chỉ có bốn câu, ông đã phác họa nên những bức tranh xác thực về sự đau khổ của chính mình và những tù nhân khác một cách đầy hài hước và tinh tế.”
Trong phần nội dung, ngoài việc không có bài “Bị bắt ở Túc Vinh” giống như bản nguồn tiếng Pháp Journal de Prison, trong Dziennik Więzienny cũng không có bút tích chữ Hán của Hồ Chí Minh ở trang 24 của cuốn Nhật ký trong tù. Đồng thời, bản dịch tiếng Ba Lan cũng không in nguyên văn chữ Hán bài “chiết tự” như trong bản nguồn Journal de Prison, mà chỉ viết các chữ Hán cần giải nghĩa của bài thơ.
Cặp vợ chồng nhà thơ, dịch giả Maria Kurecka và Witold Wirpsza
1.Maria Kurecka (Kurecka-Wirpszowa) sinh ngày 20 tháng 7 năm 1920 tại Płock, thuộc tỉnh Masovia ở miền trung Ba Lan. Bà tốt nghiệp trường trung học dành cho các nữ tu ở Szymanów năm 1939. Tháng 9 năm 1940 sau khi ở Berlin vài tháng, Kurecka trở về Warsaw và tham gia Cuộc kháng chiến với tư cách là một y tá.
Năm 1945, Kurecka kết hôn với Witold Wirpsza, một nhà thơ, nhà văn nổi tiếng Ba Lan. Năm 1950 Kurecka tham gia Hội Nhà văn Ba Lan (ZLP), và từ năm 1951 bà là thành viên Câu lạc bộ PEN Ba Lan. Trong thời gian 1954-1955, bà làm quản lý bộ phận văn học của Đài phát thanh Ba Lan ở Szczecinek, thành phố phía tây bắc Ba Lan.
 |
| Maria Kurecka (1970) và Witold Wirpsza (1965). Nguồn; Internet |
Kurecka xuất hiện lần đầu tiên trên văn đàn Ba Lan vào năm 1948 với tư cách là người dịch cuốn Dżuma (Bệnh dịch hạch) của Albert Camus. Năm 1960 bà đã cùng Witold Wirpsza dịch và xuất bản tiểu thuyết Bác sĩ Faustus của Thomas Mann.
Từ năm 1955–1970, Kurecka và Witold Wirpsza sống ở Warsaw. Trong thời kỳ này, hai người đã cho ra đời các bản dịch: The Glass Bead Game và Demian của Hermann Hesse (nhà thơ, tiểu thuyết gia Đức), Truyện của Thomas Mann, Cái chết của Virgil của Hermann Broch (nhà văn Áo), Cái cối của Levin của Johannes Bobrowski (nhà văn Đức).
Năm 1962, bên cạnh việc dịch Nhật Ký Trong Tù của Hồ Chí Minh, Kurecka còn cùng với Witold Wirpsza dịch thơ của một số nhà thơ Việt Nam và xuất bản Z poezji Vietnamu (Thơ từ Việt Nam) với sự cộng tác của Lê Thanh.
 |
| Bìa tuyển tập “Thơ Việt Nam” (1962) bằng tiếng Ba Lan (Ảnh: Internet) |
Theo tư liệu từ một trang văn học Ba Lan, Maria Kurecka là tác giả của 41 tác phẩm, trong đó có 10 tác phẩm dịch chung với Witold Wirpsza. Maria Kurecka mất ngày 10 tháng 1 năm 1989 tại Berlin và cũng được an táng bên cạnh Wirpsza ở Berlin.
2. Witold Wirpsza sinh ngày 4 tháng 12 năm 1918 tại Odessa. Mẹ ông là người Hy Lạp, cha ông là người Ba Lan xuất thân từ một gia đình quý tộc. Ngay từ khi còn nhỏ, Wirpsza đã yêu thích âm nhạc và thậm chí còn tổ chức các buổi hòa nhạc piano. Lớn lên Wirpsza vừa học Luật tại Đại học Warsaw vừa học piano tại Trường Cao đẳng Âm nhạc ở Warsaw.
Chiến tranh Thế giới thứ hai nổ ra, ông gia nhập quân đội Ba Lan và bị quân Đức bắt vào ngày 19 tháng 9 năm 1939. Sau khi Hồng quân giải phóng trại tù binh chiến tranh, Witold Wirpsza theo Hồng quân Liên Xô đến Berlin và tham gia các trận chiến giành thành phố. Năm 1945, chiến tranh chấm dứt, Wirpsza trở về Ba Lan và kết hôn với Maria Kurecka.
Sau chiến tranh, Wirpsza công khai ủng hộ chủ nghĩa hiện thực xã hội chủ nghĩa và nổi lên như một tác giả của những bài thánh ca tuyên truyền chủ nghĩa cộng sản và sức mạnh của nhân dân. Từ năm 1947 đến năm 1956, Wirpsza sống cùng với Kurecka ở Szczecinek. Wirpsza làm việc trong đài phát thanh và tờ báo địa phương của Szczecinek), trở thành nhân vật chính trong nền văn hóa và nghệ thuật trẻ của Ba Lan.
Trong thời gian này, ông đã viết các tập thơ “Sonata” (Bản sonata) và “Stocznia” (Nhà máy đóng tàu), cả hai đều từ năm 1949, “Polemiki i pieśni” (Tranh luận và bài hát, 1951), “Dziennik Kożedo” (Nhật ký Geojedo, 1952) và “Z mojego kraju” (Từ đất nước tôi, 1956).
Năm 1956, Witold Wirpsza rời Szczecinek đến Warsaw và làm việc trong bộ phận tiếng Đức của nhà xuất bản nhà nước Państwowy Instytut Wydawniczy (PIW). Năm 1967, Wirpsza được trao học bổng từ Cơ quan Trao đổi Học thuật Đức (DAAD) và đã đến Tây Berlin. Năm 1970, Wirpsza và gia đình di cư sang Áo, Thụy Sĩ và cuối cùng đến Tây Berlin.
Năm 1971, bài tiểu luận lịch sử - xã hội “Polaku, kim jesteś?” (Người Ba Lan, bạn là ai?) của ông được xuất bản, kêu gọi tinh thần dân tộc chủ nghĩa của người Ba Lan đã khiến ông nổi tiếng nhưng nó cũng gây ra cho ông rất nhiều hệ lụy, nhất là các tác phẩm của ông bị cấm xuất bản ở Ba Lan. Kết quả là gia đình ông quyết định ở lại Đức.
Việc định cư ở Đức đã đưa Witold Wirpsza và Maria Kurecka trở thành những sứ giả đem Ba Lan đến với người Đức. Sự hiểu biết đặc biệt về Ba Lan ở Liên bang Đức vào những năm 1970 chủ yếu là nhờ cặp đôi Wirpsza và Kurecka. Cả hai đã cùng dịch chung nhiều tác phẩm văn học sang tiếng Ba Lan, trong đó có một số tác phẩm nổi tiếng “Bác sĩ Faustus” của Thomas Mann, “Cái chết của Vergil” của Hermann Broch và “Mary Stuart” của Friedrich Schiller, "Jan Sebastian Bach" của Albert Schweitzer, “Wolfgang Amadé” của Valerian Tornius. Với những tác phẩm dịch này, năm 1967, Wirpsza và Kurecka được trao giải thưởng dịch thuật Johann-Heinrich-Voß-Preis für Übersetzung của Viện Ngôn ngữ và Thơ ca Đức ở Darmstadt..
Witold Wirpsza qua đời vào ngày 16 tháng 9 năm 1985 tại Berlin. Thi hài ông và Kurecka lúc đầu đều được an táng tại Berlin, nhưng sau này hài cốt cả hai đã được đưa về Warsaw. Wirpsza đã để lại 46 tác phẩm, trong đó có 24 tập thơ, 14 tiểu thuyết, truyện ngắn và tiểu luận cùng với 10 tác phẩm dịch (phần lớn dịch chung với Maria Kurecka, trong đó có 2 tác phẩm của văn học Việt Nam).
Việc Nhật Ký Trong Tù của Chủ tịch Hồ Chí Minh được Kurecka và Wirpsza chọn dịch sang tiếng Ba Lan từ rất sớm đã nói lên giá trị lan tỏa của tác phẩm này.
Cuối cùng người viết bài này xin được gửi lời trân trọng cảm ơn Nguyễn Thi Sĩ và Eliza Rybak-Nguyen đã sưu tầm và gửi cho tác giả bản dịch Dziennik Więzienny./.
Võ Bùi Lê Lam
(từ Helsinki)
