Mèo là loài động vật thuộc bộ ăn thịt, xuất hiện trên trái đất vào thời Paleogene (kỷ Cổ Cận), cách đây khoảng 40 triệu năm. Nhưng hiện nay di tích cổ nhất của mèo được đào thấy ở vào thời Pleistocen (nghĩa là cùng thời với người tiền sử, cách nay gần một triệu năm).
Mèo vốn là loài động vật đã sống gần gũi với loài người ít nhất 9.500 năm và được cho rằng đã bị thuần hóa trong thời kỳ Ai Cập cổ đại. Đến thời điểm hiện tại chúng đã trở thành con vật quen thuộc nhiều gia đình và mang ý nghĩa biểu tượng khác nhau trong mỗi nền văn hoá riêng biệt.
 |
| Triển lãm “Mèo du Xuân” diễn ra tại Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam (66 Nguyễn Thái Học) quy tụ tác phẩm của 28 họa sĩ nổi tiếng Việt Nam - Ảnh: Ban tổ chức. |
Ở nước ta, theo các nhà nghiên cứu, mèo nhà (Felis Catus) chỉ mới được nuôi từ khoảng vài trăm năm trước công nguyên, tức vào cuối thời đại Hùng Vương - Thục Phán, mèo mới có mặt trong những ngôi nhà của người Việt và trở thành vật nuôi thân thiết, gắn bó với mọi gia đình.
Loài mèo có đặc điểm là loài vật ưa sạch sẽ, thích nằm những chỗ ấm áp, thích sưởi nắng. Sở hữu bản tính cẩn thận, gọn gàng và nhanh nhẹn. Mèo thường săn mồi vào ban đêm nhờ vào đôi mắt xanh tinh anh nổi bật, hoạt động tốt nhất trong bóng tối, cùng với đó là khả năng chuyển động nhẹ nhàng, giỏi leo trèo và bộ lông mịn nên không tạo ra tiếng động lớn, dễ dàng tiếp cận và đánh bắt con mồi. Vào ban ngày, mèo thường nằm nghỉ ngơi, sưởi ấm, mèo thích sự yên tĩnh, xa vắng và kín đáo để nằm khoanh tròn, mắt lim dim ngủ.
Mèo là linh vật thứ 4 trong lịch Can Chi 12 con giáp ở Việt Nam. Trong 12 con giáp của, Mèo cũng chính là một trong bảy loài vật thường được con người nuôi và gần gũi với con người nhất (trâu, mèo, ngựa, dê, gà, chó, lợn).
Hệ 12 con giáp ở Việt Nam gần giống với hệ 12 con giáp của Trung Quốc, chỉ khác là con thỏ được thay thế bằng con mèo. Có nhà nghiên cứu cho rằng: Điều này có được là do trong quá trình truyền bá văn hóa, biểu tượng của Địa chi (Trung Quốc) có cách đọc là “mảo” (nghĩa là thỏ) đồng âm với “mao” (nghĩa là mèo) nên mới có sự khác biệt như vậy.
Trong chu kỳ lịch pháp, con mèo được giao quản năm Mão, tháng 2 và từ 5-7 giờ của buổi bình minh. Từ giờ Mão, phương Đông nhuốm hồng ánh dương rồi tỏa lên bầu trời những tia sáng đẹp. Vào tháng 2- tháng Mão, khí trời bắt đầu ấm, mưa bụi bay nhè nhẹ, cây cối nảy lộc đâm chồi. Vì thế, Mão trong ngũ hành được gắn với mùa xuân, thuộc hành Mộc, hàm ý dương khí bắt đầu thịnh, vạn vật sáng tươi.
Từ xa xưa, mèo đã được tôn thờ như thần thánh đồng thời bị coi thường như ma quỷ. Có vẻ như trong suốt lịch sử, con người đã có một mối quan hệ yêu hay ghét với chúng.
Một số tôn giáo cổ tin rằng mèo là những linh hồn cao quý, người bạn đồng hành, hay người hướng dẫn cho con người, mèo rất thông thái nhưng do không biết nói nên không thể gây ảnh hưởng đến những quyết định của con người. Ở nền văn hoá Ai Cập cổ đại, mèo là loại vật thần thánh và thường xuất hiện trong các nghi lễ linh thiêng, người Ai Cập thậm chí còn có Nữ thần Mèo của riêng họ - nữ thần Bast với hình ảnh cái đầu có hình dáng và màu sắc tương tự đầu mèo đen. Đây là vị thần bảo trợ phụ nữ và trẻ em, được người dân Ai Cập ngưỡng mộ và tôn thờ.
Loài mèo đạt tới cảnh giới tín được tôn sùng tới mức việc làm hại hay giết mèo sẽ bị quy là làm hại hay giết chết một vị thần. Hình phạt cho người làm hành động này chính là cái chết. Vì tính thần thánh của mình mà vào thời Ai Cập cổ đại, người dân bình thường sẽ không được phép nuôi mèo mà chỉ có những pharaoh vị trì Ai Cập - người được xem là hiện thân của thần linh trên trái đất mới có thể nuôi được mèo. Bởi mèo có tầm quan trọng như thế nên khi chết đi, mèo sẽ được ướp xác. Vào những năm cuối thế kỷ XIX, một cuộc khai quật ở nghĩa trang Beni Hasan ở miền Trung Ai Cập đã tìm thấy hơn 200.000 xác ướp động vật, trong đó đại đa số là xác ướp mèo.
Trong tâm thức sâu thẳm, người Ai Cập xưa luôn tin tưởng rằng nữ thần mèo sẽ bảo vệ tất cả mọi người. Rất nhiều tác phẩm nghệ thuật khắc họa con mèo thần cầm dao cắt đầu con rắn Apep – ác thần Bóng. Ở đây, mèo biểu trưng cho sức mạnh và sự khéo léo của giống mèo mà nữ thần giám hộ sai khiến phục vụ con người, giúp loài người chiến thắng kẻ thù ẩn nấp. Đối với người Ai Cập, đôi mắt sáng của mèo trong đêm cũng giống như ánh trăng trong đêm mù âm u. Và nếu như có hỏa hoạn xảy ra trong nhà thì mèo sẽ là ưu tiên hàng đầu được cứu ra. Khi một con mèo chết, mọi thành viên trong gia đình sẽ để tang bằng cách cạo một bên lông mày của mình. Họ làm như vậy nhằm thể hiện nỗi buồn đau khi con vật linh thiêng qua đời.
Người Hy Lạp và La Mã cổ đại cũng gắn mèo với khả năng sinh sản và Mặt trăng, và ở Ấn Độ, mèo tượng trưng cho sự sinh đẻ.
Với người ở đảo Sumatra (Indonesia) thì mèo giúp thần sông Âm phủ chỉ ra những kẻ có tội lỗi. Ở đảo này vốn có tín ngưỡng là mọi người chết phải đi qua cái cầu để lên trời. Dưới cầu là vực thẳm của địa ngục. Trấn bên cầu là chú mèo đen, nó sẽ vứt linh hồn những kẻ có tội xuống âm phủ.
Ở Ấn Độ, mèo lại biểu thị sự khổ hạnh biểu thị cho phúc lạc của thế giới động vật và là vật cưỡi của thần Vidali. Trong khi ở Trung Quốc cổ, mèo được xem như là sứ giả của điềm lành, nhiều nơi trên đất nước rộng lớn này, người ta còn mô phỏng động tác của mèo trong các điệu múa cầu mong cho mùa màng (trong truyện Đàn hương hình nổi tiếng của Mạc Can cho biết, có cả một loại hình múa hát lấy con mèo làm chủ thể).
Trong nền văn hoá của đất nước Campuchia, người dân nơi đây coi tiếng mèo kêu có thể thấu đến thần mưa. Vì vậy, họ nhốt mèo vào lồng rồi vừa đi vừa ca hát, rước nó từ nhà này sang nhà kia để cầu mưa hoặc tưới nước cho mèo để nó kêu làm động lòng thần và đem mưa tới. Như vậy ở đất nước Chùa Tháp, loài mèo luôn được nhớ đến khi thời tiết hạn hán.
Đối với người dân Nhật Bản, mèo là một con vật linh thiêng, mang lại nhiều may mắn, được yêu thương tại đất nước mặt trời mọc. Đó là lý do vì sao trên đất nước Nhật có những đền thờ Thần mèo. Người Nhật dành ngày 22 tháng 2 hàng năm là “Ngày của mèo”. Và chúng cũng trở thành biểu tượng của văn hóa dân gian truyền thống và cả văn hóa hiện đại. Nhật Bản từ lâu đã được nhớ đến với hình ảnh Maneki Neko – “chú mèo vẫy tay”, hay còn gọi là Mèo thần tài như 1 biểu tượng đem lại may mắn cho các hộ gia đình làm công việc kinh doanh. Maneki Neko còn có ngày kỷ niệm của riêng mình là 29 tháng 9 hằng năm.
Khác với các nước trên thế giới, loài mèo trong văn hoá Việt Nam lại không mấy khi được đón tiếp nồng hậu hay nhận được sự tin cậy. Thậm chí, người ta còn tránh chúng như tránh một kẻ mang đến niềm may mắn. Trong nhiều lễ hội mang tính thiêng liêng, chẳng hạn lễ hội cầu hồn, mèo còn bị xua đuổi.
Nhà nào có người chết mà không cử người canh giữ mèo, để chúng nhảy qua xác người chết, là báo hiệu một thời kỳ vô phúc, nhiều hoạn nạn sắp đến. Người ta còn cho rằng, mèo gào vào nửa đêm là điềm báo sẽ có tai ương, kêu 7 tiếng thì sẽ có người phải lìa đời, còn kêu 9 tiếng thì như oan hồn người chết về nhập vào con mèo như muốn đi đòi mạng người còn sống. Những con mèo hay gào vào đêm người ta cho rằng chúng là quỷ dữ, chuyên báo hiệu cái chết.
 |
| Tranh dân gian Đông Hồ Đám cưới chuột mô tả mèo như một tên quan tham ăn chặn |
Trong văn học nghệ thuật, nhất là mảng dân gian, mèo thường đóng vai nhân vật phản diện. Tranh khắc gỗ làng Đông Hồ ở Việt Nam có hai bức tranh "Đám cưới chuột" và "Trạng chuột vinh quy" trong đó có vẽ hai con chuột đem cá và chim đến cho mèo. Người ta phủ nhận mọi sự tu dưỡng của mèo! Mèo già chỉ có thể hóa cáo, một cấp độ còn cao hơn về sự suy đồi đạo đức, bởi cáo bị ví như kẻ gian xảo, tiểu nhân.
Khi cần diễn đạt sự hư hỏng, người ta nghĩ ngay đến những con mèo hoang (mèo mả), sống lang thang ở những nơi tăm tối, nhơ bẩn. Chúng ta còn có thể thấy hình ảnh loài mèo xuất hiện trên những bức chạm khắc ở những nơi chốn tôn nghiêm như đình làng Bình Lục- Quảng Ninh, cảnh mẹ con nhà mèo quây quần, chạm nổi ở bia chùa Linh Quang- Hải Phòng.
Bên cạnh đó, ý nghĩa tượng mèo trong phong thuỷ cũng được để cao. Bắt nguồn từ hình ảnh mèo di chuyển mềm dẻo, kiên nhẫn và biết chờ thời cơ trước khi hành động, mèo được coi là loại linh thú cát tường có thể hóa giải sát khí, đem lại vận may cho gia chủ.
Nhưng cái gì cũng mang tính thời gian của nó. Hình tượng mèo không phải là bất biến, ngay cả khi nó phản ánh những giá trị văn hóa thì quan niệm về loài vật này vẫn sẽ chuyển biến theo dòng chảy của thời gian.
Với bản tính độc lập, khó thoả hiệp, thích sự yên tĩnh và rất thận trọng, mèo đang được lòng những người trẻ tuổi đề cao sự tự do, luôn mong muốn khẳng định được cá tính của bản thân và không bị câu nệ với những chuẩn mực.
 |
Một thế hệ mới đang dần gạt đi những định kiến về loài mèo, thay vào đó là những quan điểm, suy nghĩ tích cực hơn. Vì vậy, chúng ta hoàn toàn có thể hy vọng vào một năm 2023 phía trước, Quý Mão - khi loài Mèo cầm cái thế gian, sẽ có những thay đổi lớn lao, mang theo sự khởi sắc hoặc khép lại những điều không như ý./.
